Eitt sindur um grindahval

Mourits Mohr Joensen

Grindahvalurin er tað hvalaslagið vit kenna best her hjá okkum. Grindahvalurin er um alt Norðuratlantshavið, og eitur á latíni: ”Globicephala melas”.

Í Føroyum eru vit ógvuliga væl fyri viðvíkjandi hagtølum um grind, tí vit hava nevniliga heimsins elstu hagtalsrøð um grindaveiðu. Hagtalsrøðin røkkur heilt aftur til ár 1584. Tað hava enntá verið skipanir áðrenn hetta. Tað sæst m.a. í seyðabrævinum frá árinum 1298.

Vísindafólk hava funnið hvalabein saman við seyðabeinum í útgrevstri í Gøtu, sum vístu seg at stava frá víkingatíðini, ið var um ár 800, tá norðmenn komu til Føroya.

Søgan sigur, at suðuroyingar (møguliga hvalbingar) vóru á útróðri jólaaftan í 1584, tá teir funnu grind. Ein kann gita, at tað hevur verið seint á degi, og at teir tí ikki hava nátt inn á Hvalba við grindini, áðrenn myrkur kom á, tí teir gjørdu ikki matari enn at teir hildu 4 hvalum til á Lítlu Dímun. Haðani stava okkara elstu grindahagtøl.
 

Grindadráp í Sandagerði (mynd: Rógvi Mouritsen)
 
Samanseting

Grindahvalurin er eitt flokkdjór.

Í einum flokki eru hannar og honir, ið eru í ætt við hvønn annan, og teirra hvølpar.

Í eini grind, sum hevur lagt beinini, eru tað um 2/3 honir og 1/3 hannar. Skinnatalið er um 6 skinn í miðal.

Undir føðing eru tað líka nógv av báðum kynum, men undir burðinum doyggja fleiri hannar.

Mótsatt doyggja fleiri honir tvey tey fyrstu liviárini, so við tvey ára aldur stendur javnt aftur.

Síðan doyggja tað fyri hvønn árgang fleiri hannar enn honir.

Hetta er vanligt fyri djór, ið liva eitt møðraveldissamfelag (matriarkalskt samfelag), har ið hannarnir noyðast at berjast fyri plássinum á ovastu rók, so at teir sleppa at para seg við kynsbúnu honunum. Tað inniber strævnar bardagar við aðrar hannar, sum kann koma at kosta einum lívið. Undir kanningum hjá Dorete Bloch, var elsta honin 59 ár, meðan elsti hannurin var 46 ár

Aldur, kynsbúning o.a.

Honirnar ganga við hvølpinum í uml. 12 mánaðir. Hvølpurin kemur út við sveivinum fyrst. Honirnar fáa ein hvølp 4. – 5. hvørt ár. Í miðal fáa tær 3 – 4 hvølpar alt lívið. Um 20 % av teimum kvidnu honunum í eini grind, mjólka samtíðis síðstfødda hvølpinum, sum er um 3 – 4 ár.

Honirnar eru um

8 ár, tá tær verða kynsbúnar. Tá eru tær um 380 cm langar og viga um 600 kg. Hannarnir verða kynsbúnir um 13 ára aldur, og tá eru teir um 480 cm langir, og viga 1100 – 1400 kg. Tá ein hannur blívur førari, er hann um 18 – 23 ára aldur.

Føði

Trý hvalasløg hava eina stóra kúlu. Hesi eru avgustur, døglingur og grindahvalur, sum øll eta høgguslokk fram um annan mat. Hvalur kunnar seg við eini sonarskipan. Ein kann siga, at hann sær við oyrunum. Hann sendir ljóðbylgjur upp á 20 Khz út gjøgnum seiga spikið í kúluni, sum er ljóðstyrkjandi. Rakar ljóðbylgan ein stima av fiski, kastar stimin ljóðið aftur til hvalin, sum á tann hátt kann ”síggja”, hvat slag av fiski, talan er um, hvussu nógvur fiskur er í stimanum, og hvar stimin er.

Hvølparnir súgva mammuna í 1½ - 3½ ár, men byrja at eta fasta føði frá tí teir eru um ½ ár. Tá fáa hvølparnir eisini sínar fyrstu tenn. Grindahvalur fær í alt 8 – 12 eitt sindur boygdar tenn, sum eru um 2 - 3 cm langar, í hvørjum kjálkaparti. Tannhvalir skifta ikki tenn.

Tað sær út til, at teir yngru hvalirnir eta minni av høgguslokki og fiski, enn teir sum eru størri og eldri. Grindahvali dámar best høgguslokk, men hann er akkurát sum vit menniskju. Fær hann ikki tað besta, so tekur hann tað næstbesta, og tað er m.a. svartkjaftur, gulllaksur og makrelur.
 
 
Grindin er skorin á háls (mynd: Rógvi Mouritsen)
 
Meting av grind

Tá ið hvalirnir í eini grind eru deyðir, verða teir sleipaðir frá hvalvánni á eina væl spulaða kei. Har verða hvalirnir lagdir síð um síð, so at metingarmenninir kunnu meta um støddina á hvalunum. Samstundis verða hvalirnir opaðir við at loysa hornafjósina frá. Hetta verður gjørt fyri at køla tvøstið av.

Vanliga verða hvalirnir mettir við at máta longdina frá eyganum og aftur í gotið. Hetta verður gjørt við eini serligari stong, ið verður nevnd grindamál. Virðiseindin er skinn og gyllin, ein virðiseind sum stavar heilt frá miðøldini. Metingin og virðiseindin hevur yvirlivað her hjá okkum, av tí at vit liggja landafrøðiliga og søguliga rættuliga avbyrgd. Eisini kenna vit hesar eindir í jarðarbrúkinum, har eitt nú 1 mørk er 16 gyllin = 16x20 skinn. Hesar tríggjar virðiseindir verða eisini brúktar um góðskuna á jørðini, tí at virðið á einum garði verður uppgivið í merkum. Umframt hetta nýta vit eisini hesar virðiseindir, tá vit viga tálg, gæs og harur, men her er 1 mørk = 250g.

Grindamálið er ein stong, sum er býtt sundur logaritmiskt í heil skinn. Tey flestu grindamál ganga upp í 20 skinn, tvs. eina gyllin. Av tí at grindamálið er logaritmiskt, er tað fyrsta skinnið tað longsta, meðan tey eftirfylgjandi skinnini verða styttri og styttri. Tann lívfrøðiliga greiningin av hesum er, at øll djór veksa við 2 potensi í longd, og 3 potensi í vekt.

Tá liðugt er at máta hvalin, verður nummarið á hvalinum skorið niður í kúluna við arábatølum, meðan metta skinnatalið verður skorið niður í bøkslið við rómartølum.
 
 
 
Vanliga verða hvalirnir mettir við at máta longdina frá eyganum og aftur í gotið. Tað verður gjørt við eini serligari stong, sum verður nevnd grindamál (mynd: Rógvi Mouritsen)
 
Hvussu nógv er 1 skinn av grind

Í gomlum grindarokniskapum sæst, at fram til ár 1638 var prísurin á einum gyllinsfiski (20 skinn) 1 gyllin. Sambært grindareglugerðini er skinnavirðið lýst soleiðis, at ein passaliga feitur hvalur, har longdin frá eyganum og aftur í gotið er 5 danskar alin = 10 danskar føtur (í alt 324,5 cm) verður mettur til 20 skinn = 1 gyllin. Lívfrøðiliga er ein gyllinsfiskur ein 28 ára gamal 20 skinns hannhvalur, sum er um 575 cm til longdar, og vigar um 2 tons. Av hesum eru um 1100 kg matur. Í grindakanningunum hjá Dorete Bloch frá 1986 – 1988, varð tann etandi parturin av 32 ymiskum hvalum vigaður. Spik og tvøst varð vigað hvørt sær. Teir 32 hvalirnir vóru ymiskir í stødd, úr ½ upp í 22 skinn, úr 192 upp í 624 cm til longdar, og úr 113 upp í 2320 kg. 17 hannar og 15 honir vórðu kannað. Honirnar vóru úttiknar so, at bæði kvidnar og mjólkandi honir vóru við. Tað vísti seg, at 1 skinn av grind vigar í miðal 72 kg, harav 38 kg er tvøst og 34 kg spik. Í miðal eru tvøst og spik 54 % av totalvektini. Á teimum størru hvalunum er hesin parturin 60 %. Orsøkin er prosentparturin av musklum, sum er 30,5 % hjá størru hvalunum og 22,5 % hjá minnu hvalunum. Til samanberingar kann sigast, at úrtøkan hjá fiski liggur um 47 %

Skera upp

Tá ið sýslumaðurin býtur partarnar út, far ein at vita hvussu stórir partarnir eru. Ein fær síðani ein seðil við einum nummari, ið er nummarið, sum er skorið í kúluna á hvalinum. Oftast eru fleiri um ein hval. Fyrst verður spikið skorið uttanav í fjósir, sum eru 30 – 50 cm breiðar. Hesar verða lagdar við hvøljuni niður. Oman á spikið verður tvøstið lagt. Á henda hátt verður alt hildið so reint sum til ber. Býtið millum eigararnar av hvalinum er upp á gamla mátan, har ein vendir ryggin til, meðan ein annar nevnir navnið á einum eigara, og spyr um viðkomandi skal hava hendan partin. Fyrr varð alt nýtt á hvalinum. Beinagrindin varð tikin niðan í bøin at taða við, har hon so varð rullað ein hálvan umgang um vikuna, til komið varð oman á fjørubakkan, har havið tók restirnar aftur.
 
 
 
Upprunatekning: Kristoffur Kristoffersen. (endurtekna: Edvard Fuglø)

 

Kelda: Doreta Bloch.

 

Greinin er áður prentað í “Heystblaðið”, sum Stuðulsfelagið hjá H71 gav út oktober 2007