Kapitulskattur, húsaskattur og matrikulskattur

 

Tað er eyðvitað, at eitt fólk sum Føroyingar, ið liva so einsliga úti í opnum havi, ofta má hava ligið undir áræsum av sjórænarum og øðrum ófriðarkroppum. Tað t.d. alment, at eingilsk skip, sum fóru undir Ísland at fiska, tóku við sær fólk frá hond og nýttu tey sum trælar, inntil tey, tá ið skipini sigldu heim aftur, vóru sleppt á land onkustaðni, hvar lættast var fyri skipini at koma sær av við tey.

Inntil o.u. miðjuna av 16. øld, tá ið eingin vørugoymsla, Munkastovan undantikin, var fyri allar Føroyar, vóru tað einstakar bygdir ella einstakir menn, ið vóru fyri skaðanum, men tá ið allar tær vørur, sum førdust til og úr Føroyum, vóru samlaðar saman í einum stað (Tórshavn), varð tað neyðugt at verja tær sum best. Í 1579 t.d. rændi skotski víkingurin Klerck meginpartin av fiski, tálg, skinnum, fjøður, ull og øðrum vørum, sum fútin Mats Poulsen hevði latið ligið eftir í Stokkastovuni úti í Havn, tí at skipa hansara ikki rúmdi tað. Magnus Heinason, sum í felagið við øðrum monnum hevði handilin í Føroyum 1579-82, fekk sama heystið 30. november 1579, loyvi til at útgera skip sítt við skotføri og manning á handilsferðum sínum til Føroyar og søkja at ránsmonnum, og hann sigst eisini at hava gjørt eitt virki har, hvar skansin eystan fyri Havnina enn er.

Magnus Heinason má hava dugað betur enn nakar annar at halda Føroyar fríar av ránsmonnum, og ræðuligur standur man hava verið har, sum ólukkan bar á, annars hevði ámæli hansara í Føroyum ikki verið so frætt,  sum tað er; tí hampiligur var atburður hansara ikki í Føroyum, og ikki var dropin av føroyskum blóði í honum; bæði pápin og mannan vóru norsk. Men tíðin var øðrvísi tá enn nú; sjógarpar við tí dirvi, sum Magnus átti, høvdu nógvar ferðir fríaru ræsur, enn vit nú høvdu hildið verið hóskandi. Í 1578 løgdu hann og hálvbróðirin Jógvan Heinason, ið tá var løgmaður, ½ gyllin í skatt á hvønn mann til eitt sendiboð, sum skuldi biðja konga geva Føroyingum loyvi til sjálvar at halda skip at senda til Noregs eftir viði – gekk hetta í lag, hevði Magnus kunnað flutt tær góðu vørurnar úr Føroyum, áðrenn fútin kom. Tá ið hann í 1581 fór á veg til Grønlands, kroysti hann bøndurnar til at lata bæði oksakjøt, turt kjøt og livandi seyð umframt annað, hann kravdi; fólk tók hann við sær, antin tey vildu ella ikki; ein maður, sum ikki helt seg kunna fara heimanífrá, mátti bøta 24 gyllin til fútan Mats Poulsen, sum tykist ikki at hava verið stórt mætari enn Magnus. Í 1582, seinasta árið hann hevði handilin, var stóru eldsbruni í Bergen; tá bjargaði hann sær 100 ella 150 tunnur av brendum korni, harav nakað varð malið til mjøl, ið hann seldi fyri sama prís sum  gott mjøl, 3 gyllin tunnuna; eisini keypti hann o.u. 100 tunnur av byggi og 50 tunnur av  havra, blandaði hesi bæði saman við tað brenda kornið og seldi sumt fyri 2½ og sumt fyri 2 gyllin tunnuna, meðan tann av kongi ásetti prísurin fyri gott kort var 2 gyllin.

Alt hetta sýnist tó nú at vera burturfølnað, meðan tey brøgd, hann gjørdi á sjónum, enn eru livandi í minni.

Sekt varð, áðrenn fríhandilin kom, javnliga goldin við turrum fiski; áðrenn Gabels menn, sum fingu sett yvirvektina til eina vág í fiski upp í 3 pund, komu til Føroyar, var hon 2 pund; gera vit eina hugaroynd og rokna virðið av einum gyllini í fiski eftir kapitulstakstinum 1897-98, fæst tað at verða

48 x 16 oyru. ella 6 kr. 8 oyru. Verður harímóti samanløgd tann leiga og skattur – 600 lomb, 60 um árið, undantikið – ið varð latin av allari jørðini í Føroyum frá 1. mai 1632 til 1. mai 1643, og virðið roknað eftir sama kapitulstaksti, fæst ein gyllin (2/3 speciudáli) til 8 kr. 57 oyru. Her skal greiðast frá, hvussu hetta talið kemur fram. Fyri tey nevndu 10 árini varð latið:

 Virðið

		Eftir takstinum	Eftir kapitultaksinum
		1632-42	1897-98
		Gyllin - skinn	Kr. - oyru
av turrum fiski	233.254 pund	6.138 - 5	37.320,64
av fjøður	27.532 pund
av ull	195 pund	5 - 2½	64,35
av garnatálg	53.772 pund	1.415 - 1	15.593,88
av fløti	37.592 pund	1.506 - 1	11.006,08
av smøri	43.540 pund	1.725 - 10	35.267,40
av hosum, reyðum	11.128½ pør	2.782 - 2½	7.901,24
av hosum, hvítum	3 pør	- 12	1,89
av vaðmali	3.396 alin	339 - 12	3.396,00
av lambaskinnum
fyri norðan fjørð	58.162 st.	2.908 - 2	29.081,00
fyri sunnan fjørð	16.899 st	844 - 19	5.576,67
		18.389 - 15½	157.597,55

                                                                                               

Garnatálg og vaðmal finnst ikki í kapitulstakstinum, men 29 oyru og 1 króna er ivaleysa høgt sett; hosuprísurin, sum her er eins vi 5/4 alinar og 1 alinar pør, er, ið hvussu er, ikki ov lágur.

Sum tíðin leið, fall skansin, og av tí at tað var dýrt hjá ríkisstjórnini at halda fleiri verjuskip til at ansa eftir sjórænarum, varð í 1630, árið eftir sum Turkarnir høvdu rænt í Suðuroy og ført burtur nakrar og tretivu konur og børn úr Hvalbø, byrjað at byggja ein nýggjan skansa á Tinganesi; hesin skansin var tó niðurafturtikin í 1749, tá ið kongahandilin bygdi “Skansapakkhúsið”, sum O. Finsen í 1907 gjørdi um til sethús.

Tá ið Danmark og Svøríki í 1657 brustu saman í bardaga, sendi Christopher Gabel føroyingum boð at seta Tinganesskansan, sum tá var illa farin, aftur í lag, og løgtingið samtykti árið eftir ikkibert at seta henda skansan í lag, men eisini at reisa ein skansa aftur har, hvar hin gamli skansin fyrr hevði verið.

Skansaarbeiðið var ógvuliga tungført, serliga hjá Havnarmonnum, sum næstan einsamallir máttu gera báðar skansarnar, meðan løgtingið í 1657 læt bygdafólkið sleppa undan við at lata árliga 2 skinn av kongsjørðini og 3 skinn av óðalsjørðini. Kærdu Havnarmenn sína neyð, sum t.d. í 1658, vórðu teir settir fastir í staðin fyri at fáa lætta í arbeiðinum. Men bøndurnir sjálvir vóru ivaleyst heldur ikki fegnir við skansaskattin, tí í 1661 var eingin skattur goldin í 3 ár, og varð tá álagt sýslumonnunum at fáa teir frægastu menninar í hvørjari bygd til at krevja hann inn; ein siður, sum  hevur staðið við inn í seinnapartin av 19. øld.

Tann húsaskatturin, sum Havnarmenn nú sluppu av við, var 5 skinn (eitt reytt par) av hvørjum húsi ella t.d. 1652-53 17 pør, og torvskatturin 8 gyllin fyri alla Havnina um árið, meðan matrikulskatturin varð dupult so stórur, sum hann hevði verið.

Tað var ikki við góðum lyndi, at matrikulskatturin var latin, og menn høvdu illgruna av, at hann ikki altíð varð beint nýttur. Við hvørt, sum t.d. 1670-72, vóru eingir soldátar, og Hann Willemsen, sum 1. mai 1680 var vorðin fúti, skrivar 1. mai 1683, at av matrikulskattinum, sum fyri tey farnu 3 árini var tilsaman 1646 gl. 9½ skinn, var helvtin eftirgivin fyri 1681, “eftersom ingen af Soldaterne siden 1677, da det franske Indfald skete, er bleven holdt eller lønnet, hvilken ½ Del føres til Omdrag med 274 gl. 8 ¼ skd.”; annars var goldið til sorinskrivaran fyri 3 ár 150 gl., barskeran fyri 3 ár 150 gl og til konstápilin fyri 1680 og 82 100 gl., so at avlopið var 972 gl. 1 ¼ sk.; har aftrat kom avlopið av skattinum fyri 1677, 78 og 79, sum Christopher Heidemann av hægstarætti var dømdur at gjalda við 810 gl. 7sk. Tað var einki at siga til, at menn vóru ill hýrdir um  at lata ein skatt, hvarav árliga nærum 300 gl. ikki vórðu nýttir, sum tilskipað var í brævinum frá kongi. Tann í 1666 ásetti skatturin varð 30. mai 1691 lækkaður til 5 skinn av óðalsjørðini og 3 skinn av kongsjørðini og stóð so óbroyttur inntil ólavsøku 1899, tá ið lógin av 23. apríl 1897 kom í gildi.

Undantikin frá at gjalda skansaskattin vóru: Stóra Dímun (13. mrk.), “dels formedelst Jordens tunge Leje og anden Skat, dels formedelst Stedets Vanskelighed og farlige Situation,” Argja hospitalið (4 merk. lensjørð); Kirkjubøgarður (52 mrk.) (løgtingsprotokol 1671 8. aug.) fekk skattin lækkaðan niður í helvt fyri árini 1668, 69 og 70 og frameftir fyri tað flagið, ið varð grivið í haganum uttan fyri Havnina til skansan. Í 1766 avgjørdi Claus Olrog, sum 1765-68 var rentuskrivari i tí kontórinum (nordenfjældske), sum hevði við tey føroysku málini at gera, at skansaskatturin eisini skuldi verða goldin frá 1764 og frameftir fyri hesar nevndu 43 merkurnar, sum teir, ið høvdu tær, vildu behalda tær.

Við somu tíð var løgmanninum Hans Jacobsen Debes álagt at gjalda sama skattin av 8 hagaleysum mørkum, sum í 16. øld (1555?) vórðu skildar burtur frá bønum og lagdar til løgmansembætið. Rentukamari fekk úr Føroyum frágreiðing um henda tilburð og at skatturin, ið latin varð av bønum, 8 mørkum, varð goldin við helvtini av teimum, ið bøin høvdu, og hinari helvtini av løgmanninum fyri hagan. Men einki batti; 17. januar 1767 svaraði rentukamarið Debes aftur upp á bræv hansara av 24. oktober 1666: “og da nu samme (matrikulskatturin) efter Erklæringen paa Antegnelserne under Forklaring, at Hr. Laugmand Beløbet for de 3de Aar nu havde betalt, herefter udi Regnskabet kommer til Indtægt, faar det dermed  herefter sin Rigtighed.”

Tað sýnist, sum um at næst sjórænarar hava Føroyingar ræðst eina mest at verða settir út at tæna í bóndahúsum – teimum bóndum, sum góðir vóru hjá at vera, nýttist ikki at søkja sær eftir fólki – og at verða tiknir til soldát, og tað er einki at siga um, tí verjupliktin forkom tí manni, sum varð tikin til Havnar, heilt og aldeilis “økonomiskt”. Her skal nevnast, at tá ið fólk skuldi dømast eftir N.L. 6-13-13 “at begive sig paa Fiskelejerne nordenfjelds og Bjergværkerne søndenfjelds (í Noregi) til at arbejde, “ so vórðu hesi bæði plássini umbýtt soleiðis, at konufólk sum oftast vórðu send til Tjørnuvíkar og mannfólk til Havnarskansa at arbeiða.

 

Kelda: Anton Degn: Ein tilløga til søgu skansa- (matrikul-) skattsins og soldátanna í Føroyum