Seyðaatburður í lembing

Dánjal Petur Højgaard, Søldarfjørður

Úrtak

Grundað á svar frá 64 bóndum og seyðamonnum í Føroyum við upp til 50-ára royndum innan seyðahald, eru partar av atburðinum hjá óm viðgjørdir í sambandi við lembing. Hvørt svar er grundað á 40-600 áseyðir, í meðal 202. Tá ið ær er komin til at lemba, er breið semja (94%) um, at ærin fer 0,5 til 12 km (miðal 3,1-4,1 km) burtur frá hinum seyðinum í 1-14 dagar (miðal 2,6 – 5,6 dagar). Nakrir (6%) høvdu sæð, at ærin als ikki kom aftur.

Viðvíkjandi lembingarstaði eru flestu svar (73%) samd um, at ærin fer á sama stað at lemba. Tilsamans 14% hava verið varir við, at veðrið kann ávirka bæði tíðina, ið ærin er burtur, og hvat stað, ærin fer at lemba. Um ærin, ið skal lemba hevur gjóling frá árinum fyri, fer hann vanliga ikki við (56%), ella sníkir ærin seg burtur frá honum til at lemba (41%). At ær, ið er komin til lembing, kann taka annað lamb aftrat sær, hava 48% sæð, og í hesum føri siga 45%, at ærin síðani kennist við sítt egna lamb, tá tað kemur. Eisini hava 38% sæð brundgelda ær taka lamb til sín at súgva. Um tað hendir, at lambið doyr stutt eftir lembing, siga 97%, at ærin verður verandi á staðnum, hjá deyða lambinum 1-2 dagar, ella longur.

Úrslitini verða umrødd við atliti til kanningar uttanlands av seyðaatburði í lembing.

Inngangur

Sambandið millum móðir og lomb hjá seyðum og geitum er sambært Hersher et al. (1963) og Klopfer (1971) serstakt í mun til onnur súgdýr. Hetta sæst á tann hátt, at móðirin knýtir eitt sera sterkt samband við lambið, meðan øll onnur lomb vanliga verða harðliga burturvíst.

Ein gjøllig frágreiðing um, hvussu ærin ber seg at í sjálvari lembingini, og hvussu samskifti er millum ær og lamb fýra tímar aftaná, er gjørd av Collias (1956). Hann býtir hendingarøðina upp í hesi høvuðsstig:

1) Ærin vendir sær móti lambinum,

2) Sleiking,

3) Ljóðsamskifti – bæði lamb og ær jarma,

4) Ærin verjir lambið móti fremmandum,

5) Lambi reisist,

6) Fyrstu súgvingarroyndirnar hjá lambinum,

7) Røkt, súgving og halalát (samanber annars Talvu 2 og Talvu 3 í Addendum, har egnar eygleiðingar eru uppsettar av lembing hjá føroyskum seyði).

Í seksti- og sjeytiárunum vórðu ymsar eygleiðingar og kanningar gjørdar av sambandinum millum ær og lamb. Tjakast varð t.d. um, hvørjir sansir høvdu mestan týdning. Í Onglandi sigur Smith (1965), at hoyrn hevur størsta leiklutin í at kenna lambið nakað burturfrá, tev hevur størstan týdning nær við, og at sjónin bert hevur ein minni týdning. Í Australiu koma Lindsay og Fletcher (1968) tó til aðra niðurstøðu í einum sonevndum T-búri. Teirra úrslit bendu á, at um ikki ærin eisini sá lambið, kendist hon ikki við tað, sjálvt um hon kundi tevja og/ella hoyra lambið. Aðrar kanningar í Onglandi av Baldwin og Shillito (1974), har tevjing varð forðað við skurðviðgerð hjá óm fyri lembing, sýndu, at ærin fekk trupuleikar við at sleikja og seinni kenna aftur lamb sítt.

Núverandi føroyska seyðaslagið, “norrøni heiðaseyðurin,” Ovis brashyura borealis Pall, er viðsettur við íblandingi ymstaðni frá úr londunum uttan um okkum (Patursson, 1948). Flestu seyðir eru framvegis úti alt árið og mega metast at liva sum hálv-villir. Tí hevur so at siga allur seyður eisini lembt uttandura til fyri stuttum, nú alt fleiri stór seyðahús til neyvari seyðarøkt eru bygd kring allar Føroyar. Atburðurin hjá føroyska seyðinum í lembing verður í  hesi grein lýstur og viðgjørdur, grundað á svar frá 64 royndum føroyskum seyðamonnum og seyðahaldarum.

Framferð
Umleið 100 spurnarbløð um kyrring (sjá greinina um kyrring) og lembing vóru send 20. mai 1974 um alt landið til bøndur og seyðamenn. Ein fyribils uppgerð varð gjørd í juni 1974 sum uppgáva innan atburðarfrøði á Støðisútbúgvingini á Fróðskaparsetri Føroya. Nøkur svar komu seinni út á summarið, og eru tey tikin við í hesi grein.

Úrslit

Tilsamans 64 spurnarbløð eru við í hesi uppgerð. Av hesum vóru 56 við navni og 8 uttan navn. Keldurnar eru tær somu sum í greinini “Kyrring” og av sama spurnarblað. Víst verður til Mynd 1 og Mynd 2 frá somu grein viðvíkjandi keldubýti. Svarini til teir einstøku spurningarnar er sýnd í Talvu 1.

Spurningar og svar í samband við atferð hjá ærini í lembing

			svartal	%	miðal	min.	max.
1a	Fer ærin burturfrá hinum ónum at  lemba?	JA NEI IVASAMT	60 04 00	93,8 6,3 0,0
1b	Hvussu langt?	FRÁ (km) TIL (km) Á summarhaga FRÁ (døgn) TIL (døgn)	19 53 19 35 56	29,7 82,8 29,7 54,7 87,5	3,1 4,1 - 2,6 5,6	0,5 1 1 1 2	10 12 01 08 14
2a	Fer ærin á sama stað at lemba?	JA NEI IVASAMT	47 14 07	73,4 21,9 10,9
3a	Fer gjólingur (dóttir) við, tá ið ærin fer at lemba?	JA NEI	11 01	17,2 1,6
4a	Ærin heldur seg á sama stað, um lambið er deytt?	JA NEI	62 04	96,9 6,3
5a	Sæð brundgelda ær tikið lamb til sín?	JA NEI	24 40	37,5 62,5
5b	Er ærin tá sogin av gjólingi (dóttir)?	JA NEI	04 32	6,3 50,0
6a	Kviðin ær tikið lamb áðrenn lembing?	JA NEI	31 33	48,4 51,6
6b	Kennist ærin tá aftaná lembing við sítt egna lamb?	JA NEI	29 07	45,3 10,9

 
Viðgerð

Lembingin hjá seyði verður av Fraser (1926) lýst sum ein røð av “instiktum” ið fylgja hvør øðrum á ein fastlagdan hátt:

1)      ærin fer fyri seg sjálvan,

2)      hon ger sær eina “lembingar-song”,

3)      lembingin fer fram,

4)      ærin sleikir og ger lambið reint og

5)      ærin vendir aftur til seyðafylgið.

Havast skal í huga, at uppfatanin av “instikthugtakinum” er broytt nógv, síðan Fraser var uppi á døgum. Men uppfatan hansara kann tó við fyrivarni nýtast í viðgerðini – kanska meira sum ein kortlegging av seyðaatburðinum í lembing.

Fyrsta stigið í “instikt-røðini” verður nøktað hjá føroyska seyðinum við tað, at 94 % hava sæð ærnar fara 0,5-12 km (miðal 3,1-4,1 km) frá hinum seyðinum at lemba. Annað stigið – gerð av eini “song” – er ikki viðmerkt í nøkrum svari. Í lembingartíðini apríl-mai er gróðurin framvegis lítil, antin tað so er í bøi ella í haga. Metast má, at ikki er nóg mikið av plantuvøkstri til, at ærin kann “reiða sær ból” í lendinum. Spurnarbløðini hava helst ikki nóg greitt spurt um henda atburð; men við tað, at ongin kelda gevur ábendingar henda vegin, má fyribils haldast, at hesin atburður hjá føroyska seyðinum er fánaður burtur. (Til samanberingar kann annars havast í huga, hvussu hundur “reiðir sær ból”, tá ið hann leggur seg – antin úti ella inni á sløttum gólvi).

Triðja, fjórða og fimta stig í “instikt-røðini”, ið er uppsett av áðurnevnda Fraser, tykjast øll at fara fram. (Sjá t.d. Mynd 1 viðvíkjandi fjórða stigi).

Sami Fraser heldur, at um bert eitt lið í hesi røð verður órógvað, verður atburðurin framyvir eisini ørkymlaður, t.d. tað at stjala lomb frá øðrum seyði, metir hann verða eitt úrslit av órógv í “instikt-røðini.”

Í spurningi 6 hava 48 % sæð, at kviðin ær hevur tikið annað lamb til sín. Hetta kann tí tulkast sum einhvør órógv er vanlig, tá ið ærnar eru komnar til at lemba. Hvat kann so órógva seyðin í lembinartíðini? Flestu seyðir eru antin staddir so langt burtur frá fólki í haga – ella so vanir við fólk á bøi – at fólk neyvan mega haldast at órógva seyðin í lembingartíðini.

Annað, ið helst hevur stóran týdning, er veðrið, ið sum kunnugt er sera skiftandi og ofta ilsligt í lembingartíðini. Tilsamans níggju keldur (14 %) (1,14,19,22,23,33,35,43,62) nevna veðrið hava týdning fyri, hvussu longri ærin er burtur frá hinum seyðinum. Í góðum veðri kunnu ærnar fara longur burturfrá, og brestur illveður á, kunnu tær verða burturstaddar í longri tíð.

Í spurningi 2 siga 73 %, at ærnar fara á sama stað at lemba. Hvat ið sama “stað” merkir, er hvørki av spyrjara ella svarara nóg væl tilskilað – er tað innanfyri nakrar fáa metrar ella nakrar hundrað metrar?

Trupult er at grundgeva fyri, at brundgeldar ær tíðum (38 %) taka lamb til sín (spurningur 5). Gitingar kunnu gerast um, athetta møguliga er samansetingin av, at geldær eru væl í holdum (væl fyri) og møguligari feromon-ávirkan av teim ónum, ið eru komnar til at lemba. Mest sannlíka frágreiðingin er tó helst, at hormon-tilbúning teirra væl og virðiliga er komin á tað stigið, at tær eru tilreiðar at taka lomb til sín.

At trongdin er sterk til at vera heilt fyri seg sjálva, meðan lembing fer fram, kundi spurningur 3 bent á: 41 % siga, at ærnar sníkja seg frá egnum gjólingi (dóttir).

Tá ið ær loksins hevur lembt, skal helst eitt samskifti byrja millum ær og lamb, ið ger, at tey bæði verða fast knýtt at hvør øðrum. At hetta vanliga bert krevur nakrar fáar dagar, sæst m.a. frá greinini um “Kyrring.” At ærin sjálv roynir at knýta seg til lambið, hóast tað onki ger, sæst í spurningi 4, har 97 % hava sæð ærina verða 1-2 dagar á sama stað, hóast lambið doyði.

Smith (1965) nevnir haraftrat fyribrigdi, at ein ær í lembing verður verandi, har vatnið fór. Henda eygleiðing er eisini gjørd av keldu nr. 44 (í fjallahaga).

Samantikið kundu spurningarnir verið settir meira nágreiniliga upp, eins og fleiri úrslit frá øðrum beinleiðis seyðakanningum kundu verið havd í huga í spurnarsetanini. Hóast hesi brek, tykjast tó nøkur grundleggjandi viðurskifti í sambandi við atburð í lembing hjá føroyskum seyði at verða skjalprógvað. Eisini geva flesu svarini týðuligar ábendingar um tað spurda.

Eins og við flestu kanningum av atburði hjá livandi verum gevast sjáldan svar, ið eita “100 %.” Hetta tí frábrigdi og frávík frá “tí vanliga” mangan eru eins “vanlig.” Ella sum kelda 60 tekur til: …”eg røkti 175 seyðir, og eru teir líka ymiskir av lyndi sum fólk”…

Bókmentir
Baldwin, B.A. og Shillito, Elizabeth E. 1974. The effect of ablation of the olfactoyrbulbs om parturition and maternal behaviour in soay sheep. Anim. Behav. 22:220-223.

Fraser, A.H.H. 1926. Chain instincts in lambing sheep. Brit. J. Psychol. 16: 310-313.

Collias, N.E. 1956. The analysis of socialzation in sheep and goats. Ecology 37(2):228-239.

Herscher, L., Richmond, J.B. & A. U. Moore. 1963. Maternal behaviour in sheep and goats. In: H.L. Rheingold (ed.). Maternal Behaviour in Mammals, chap. 6., pp. 203-232. New York: Wiley.

Klopfer, P.H. 1971. Mother love: what turns it on? American Scientist 59(4):404-407.

Lindsay, D.R. & Fletcher, I.C. 1968. Sensory involvement in the recognition of lambs by their dams. Anim. Behav., 16:415-417.

Patursson, S. 1948. Seyðurin. Samfelagsrit, 3: 137-192. Tórshavn.

Smith, F.V. 1965. Instinct and learning in the attachment of lamb and ewe. Anim. Behav., 13:84-86. 

(við keldur nr. 1, 14, 18 og 30 eru bandfestar samrøður gjørdar. Kelda nr. 49 sendi eisini eina bandupptøku við svarinum).

Heimildarfólk: tey somu sum eru nevnd í greinini um Kyrring

Addendum
Hesar báðar eygleiðingar vórðu gjørdar av lembing hjá føroyskum seyði

Talva 2. Eygleiðing 1: Lembing uttandura (l)

27. apríl, 1974: 5 ára gomul ær (S8) í Kollafirði, eystanfyri bygdina.

Veðrið: támut, ongin sól, 8-9 gradir.

Kl.	Tíð	Eygleiðingar
	h.min
08.50	0.00	S8 liggur niðri, reisir seg av og á, melur runt.
08.53	0.03	Lembir knappliga, liggjandi. Lambið "rýkur" út, nalvin slitnar, tá ið ærin reistist. S8 fer at sleikja lambinum, fyrst høvdið og síðan aftureftir, viðhvørt undir halan. Fær fosturslím undir næsarnar, verður hangandi leingi.
09.10	0.20	Lambið roynir at reisa seg.
09.13	0.23	Lambið fær so dánt staðið, men dettur niðuraftur.
09.15	0.25	Lambið letur við halanum.
09.16	0.26	Lambið roynir at súgva, fær um buppuna.
09.17	0.27	Lambið klárar at ganga aftaná S8.
09.21	0.31	Lambið verður sprænt móti blóðsótt.
09.32	0.42	Lambið verður merkt á øll fýra beinini við bláari seyðamáling.
09.50	1.00	Lambið er komið at liggja í eini á (á turrum); S8 stendur uppiyvir, murrar, men ger onki fyri at hjálpa.
10.00	1.10	S8 hevur eftirverkir – búksíðan spílast út og inn.
10.07	1.17	Framvegis eftirverkir.
10.08	1.18	Lambið roynir at súgva, fyrst á búksíðuni og rundan um. Fær at enda fatur í júgrið, leggur seg á knæ, trýstir, leitar og finnur (súgvingin er instinktiv, meðan rætta støðan verður “lærd”; mjólkin er “lønin”).
10.11	1.21	Lambið sýgur, ímeðan snoddar S8 undir halan; S8 heldur fram at sleikja – lambið er ikki heilt turt enn.
10.15	1.25	Lambið lærir seg framvegis at súgva við “instinktivari innlæring”.
10.21	1.31	Bæði eru nú meira friðarlig. Eftirburðurin er ikki komin enn, kemur væntandi skjótt.
10.27	1.37	Eru enn í sama stað, men uml. 60 m frá sjálvum lembingarstaðnum; S8 stendur still, lambið liggur.
10.33	1.43	Lambið reisir seg og fer at súgva. Bæði hava nú hvílt seg í uml. hálvan tíma.
10.38	1.48	Lambið er væl fyri nú, orkar væl at ganga, reisir seg lættliga og melur rundanum S8 Súgvingin hjá lambinum skuldi hjálp til, at eftirburðurin kom, men enn er hann ikki komin. Ljóð vórðu ikki viðmerkt í hesi eygleiðing; men eru bandfest; eisini er filmupptøka gjørd.

Talva 3. Eygleiðing 2: Lembing uttandura (ll)

1. mai, 1974: 4 ára gomul ær, grá, høvuðhvít (S9) í Kollafirði, eystanfyri bygdina.
(í hesi eygleiðing er menningin av ljóð-samskiftinum eisini tikin við)

Kl.	Tíð	Eygleiðingar
	h.min
11.40	0.00	Ærin (S9) lembir
12.00	0.20	S9 sleikir við sama lag, 20. min. aftaná lembing; lambið byrjaði at rysta við halanum uml. 10. min. aftaná lembing, umframt at súgva undir bringuni á S9.
12.21	0.41	Lambið sýgur enn undir bringuni á S9, ið sleikir. Lambið er tvær ferðir komið undir S9 aftan, men hon hevur flutt seg undan báðu ferð.
12.23	0.43	S9 gleivar, lyftir beinið uppum lambið, ið er undir búkinum, gongur nøkur fet.
12.24	0.44	Sleiking ikki liðug enn; lambið sýgur støðugt allastaðni, har tað kemur framat á ærini.
12.27	0.47	Lambið liggur á knæ, í rættari støðu, fær fatur í júgrið, men royndin miseydnast. Lambið er stúttari á beinunum nú og letur alla tíðina við halanum, tá tað skal súgva. S9 hevur ikki givið stórvegis ljóð frá sær enn, men lambið gav nøkur “klæntraslig” ljóð frá sær uml. 5 min. aftaná lembing.
12.32	0.52	S9 letur uml. 5 sek. ímillum, lambið svarar tvær ferðir aftur.
12.33	0.53	S9 og lambið láta nú áhaldandi, skiftivís; lambið kemur í súgvistøðu, men fær ikki sogið; lambið melur rundan um S9.
12.35	0.55	S9 etur, sleikir enn – serliga hala og beinum.
12.37	0.57	Lambið sýgur fyri fyrstu ferð mjólk – súgviljóð hoyrast. (eygleiðing liðug) Samantikið sást frá hesum báðum eygleiðingum 27. 04 g 01.05. 1974, at: Ærin sleikir lambinum í uml. 1 tíma Lambið gongur innan uml. hálvan tíma Lambið letur við halanum 10-20 min. eftir lembing og byrjar at súgva, har tað kemur framat; hevur lært rætta súgvistøðu uml. 1 tíma aftaná lembing. Tillaging til ljóð-samskifti byrjar uml. 50 min. aftaná lembing.

 

 
 Prentað fyrstu ferð í Varðanum bind 63 í 1996 og sum serprent í 1997