Merkur, alin og gyllin - gomul føroysk virðismeting
Arne Thorsteinsson, fyrrv. landsantikvarur
Merkur, alin og gyllin
- gomul føroysk virðismeting
Í Norðurlondum varð vegið silvur brúkt sum virðismetari til allar vørur. Ull, tálg, skinn, fiskur, lýsi o.a. varð mett í silvuri, eins og vit nú á døgum meta vørur í krónum. Á sama hátt varð eitt nú seyður og jørð í víkingaøld mett í silvuri. Ein mørk í seyði ella ein mørk í jørð var tískil so nógvur seyður ella so nógv jørð, sum tú kundi fáa fyri eina mørk í silvuri
Heimildir
Sum flestøll vita, eru keldurnar til Føroya søgu fyri trúbótina fáar og spjaddar, og tað er tí trupult, grundað á føroyskar samtíðarkeldur eina, at siga nógv um sovorðin fyribrigdi sum virðismetingar í fornari tíð. Hetta ber tó til út frá øðrum tilfari – fyrst og fremst út frá teirri vitan, sum vit hava um okkara upphav og hvussu mentanarviðurskiftini vóru hjá teimum fólkum, sum settu seg niður her á landi.
Vit hava eisini vitan um, hvussu virðismetingin var uttan um okkum til ymsar tíðir, og vit kunnu út frá føroyskum viðurskiftum í yngri tíðum, frá trúbótini og seinni, líta aftureftir. Samanfatandi kunnu vit á hesum grundarlagi gera okkum eina mynd av, hvussu var í miðøld og víkingaøld
Virðismeting og vekt í víkingaøld
Í víkingaøld var virðismetarin silvur um øll Norðurlond. Tey brúktu silvur sum mát ella sum gjaldoyra at meta allar vørur eftir. Men silvurið skuldi sjálvandi vegast, og í víkingaøld høvdu tey eina vektskipan, sum var 1 mørk = 8 oyrar = 3 x 8 ørtogar. Vektin sjálv var ein skálvekt, ið varð hildin í hondini. Menn hava roknað út, at í okkara vekt hevur 1 mørk verið o.u. 214 gramm, 1 oyri o.u. 27 gramm og 1 ørtogi o.u. 9 gramm.
Av hesum vekteindum er oyrin tann elsta. Hann finn vit longu í teimum fyrstu øldunum eftir Kristi føðing sum vektlodd, ið vega o.u. 27 gramm. Málsliga verður oyrin hildin at stava frá latínska orðinum aureus, sum merkir gullmyntur. Her í jarnøld var gjaldoyrin gull, og at teir tá hava nýtt rómverskar gullmyntir sum grundarlag undir virðismetingini, tykist rættuliga rímiligt.
Onkuntíð í yngru jarnøld kom ørtogin inn í skipanina. Hví og hvussu er monnum ikki rættiliga greitt. Ørtogin er roknaður at vera 1/3 oyri, men onkur heldur, at ørtogin í roynd og veru ikki hevur verið meira enn o.u. 8 gramm og hevur fingið ta ávirkan, at oyrin er lækkaður 24 gramm. Ið hvussu so er sæst í víkingaøld, at meðni almenni oyrin skal liggja um 27 gramm, vísa vektlodd og silvurbrot, sum funnin eru, at ein oyri o.u. 24 gramm hevur verið nýttur millum manna.
Málsliga er orðið ørtogi eisini torgreitt. Ein ivasom tulking sigur, at orðið er sett saman av latínska orðinum argentus (= silvur) og norrøna orðinum vág.
Yngsti parturin av vektskipanini í víkingaøld var mørkin, og hon kom ikki fyrr enn um byrjanina av víkingaøldini. Mørk er norrønt orð, merki, og stavar óivað frá bismaranum – merkið á bismaranum. At mørkin kom inn júst um hetta mundið kann tykjast hava samband við, at teir fara at brúka silvur sum gjaldoyra. Virðislutfallið millum gull og silvur var um 1:8. Ein oyri í gulli hevði sostatt sama virði sum ein mørk í silvuri.
Hesa vekt- og virðisskipan bóru norrønir niðursetumenn við sær til Føroya. Beinleiðis úr føroyskum heimildum kenna vit tó einki til skipanina. Miðaldarkeldur nevna oyran, og øll minnast óivað úr Føroyingasøgu søguna um Trónd á Háloyri, har oyri og hálvur oyri í silvuri kemur fyri. Men alt bendir á, at í føroyskari virðismeting, sum vit kenna hana úr miðøld og yngri øldum, hava vit silvurmørkina úr víkingaøld varðveitta í seyðamørkini og í jarðarmørkini.
Prísásetan í silvuri
Í Norðurlondum varð vegið silvur brúkt sum virðismetari til allar vørur. Ull, tálg, skinn, fiskur, lýsi o.a. varð mett í silvuri, eins og vit nú á døgum meta vørur í krónum. Á sama hátt varð eitt nú seyður og jørð – t.v.s. bøur – í víkingaøld mett í silvuri.
Ein mørk í seyði ella ein mørk í jørð var tískil so nógvur seyður ella so nógv jørð, sum tú kundi fáa fyri eina mørk í silvuri. Metingin hevur tó ikki einans verið nýtt í handli, men eisini at býta arv eftir og at rokna leigu eftir
Silvurmyntur
Silvurmyntur var til í víkingaøld. Mest fremmandur myntur, men eisini eitt sindur av norðurlendskum. Hesin myntur varð ongantíð tikin fyri áljóðandi virði, men í mun til veruliga silvurvirði í myntinum.
Í byrjanini av miðøld fóru teir í Norðurlondum at sláa silvurmynt í størri mongdum. Hetta var annars óført, tí nú skuldi ikki longur verið neyðugt at vega silvur, nú bar til at telja nakrar myntir. Men tað var rættiliga skjótt, at myntmeistararnir fóru at drýggja sær silvurið. Tað kundi verða gjørt annaðhvørt við at blanda annað tilfar (kopar t.d.) uppí og halda somu vekt ella við at klípa burtur av vektini.
Fyrstur at sláa mynt í størri mongdum í Noregi var Haraldur Harðræði (1046-1066), men hann var eisini fyrstur at pilka við silvurinnihaldið. Eftir 1055 fór hann at blanda kopar uppí í ríkiligan mun við tí úrsliti, at kursurin á silvurmynt fall. Hann fall niður í helvt á tann hátt, at hevði tú eina mørk ella samsvarandi virði í reinum silvuri, so kravdi tú tvær merkur í mynti afturfyri.
Kursurin fall, og gjøgnum alla miðøldina hava vit hesa gongdina, at silvurmynturin verður minni og minni í virði. Hetta er í minsta lagi høvuðsgongdin í eini sera fløktari søgu, men úrslitið gjørdist, ið hvussu so er, at millum manna varð myntur ikki nýttur sum gjaldoyra
Vaðmalsvirði
Millum manna varð bæði í Noregi, Íslandi og Føroyum farið at nýta eina vøru við tryggum virði sum gjaldoyra, og henda vøran var vaðmal. Kursurin í mun til reint silvur var um ár 1000 1 mørk í reinum silvuri = 360 alin í vaðmali, vita vit úr íslendskum keldum.
Í Føroyum finna vit virðisrokning í vaðmali í fleiri miðaldarkeldum, og vit finna vaðmalið í føroyskari jarðarrokning í lutfallinum 1 mørk í jørð = 320 alin í vaðmali.
Í Seyðabrævinum frá 1298 er rættiliga eyðsýnt, at tá talan er um viðurskifti manna millum, stendur gjaldoyrin altíð uppgivin í vaðmalsalnum. Men skuldi tú gjalda bót til kongs, stendur tað uppgivið í silvuri, t.e. í silvurmynti. Hetta eru viðurskifti, sum eru vanlig í norrønari lóggávu.
| Í Íslandi | 1 mørk í vaðmalsvirði |
| um ár 1000 | 360 alin |
| um ár 1200 | 300 alin |
| um ár 1300 | 180 alin |
| Í Føroyum | 1 mørk í vaðmalsvirði |
| upprunaliga | 320 alin |
| ár 1584 | 160 alin |
Virðisfallið í
íslendsku
mørkini
Virðisfallið í
føroysku
mørkini
Kursus millum mynt og vaðmal
Í allari lóggávu í miðøldini verður roknað við myntvirðum, og finna við nevndan ein oyra í silvuri í eini miðaldarlóg, er tað ein oyri í onkrum myntvirði, og vit spyrja okkum sjálv: Júmen, hvør er kursurin? Vit vita, at her er ikki talan um reint silvur. Tí varð mangan í lógirnar sett ein kurstabell.
Vit hava hugtøk sum tólvalnaoyri, ið merkir ein oyri, sum er verdur 12 alin í vaðmali, og tað er: ein mørk sum er javnmett við 92 alin í vaðmali, og nú er stórur munur frá tí reinu silvurmørkini, sum eisini varð kallað brend mørk.
Men vit hava nógvar aðrar eindir, tíggjualnaoyra, níggjualnaoyra, tríalnaoyra. Ein tann kendasti var seksalnaoyrin, sum í Íslandi varð nevndur lógoyrin. Tá ið bøtur o.tíl. vórðu nevndar í lóggávuni, var tað tann oyrin, ið roknað varð við
Lutfallið millum reint silvur og vaðmal eftir 1200
Fram til o.u. 1200 var vaðmalsvirðið rættiliga støðugt, men nú fór lutfallið millum reint ella brent silvur og vaðmal at broytast. Í tíðarskeiðinum 1000-1200 var í Íslandi ein mørk í silvuri 360 alin í vaðmali, men o.u. 1200 var ein mørk í reinum silvuri bara 300 alin í vaðmali.
Í seinna helmingi av 13. øld var silvurvirðið fallið niður í 288 alin í vaðmali, og í fyrra helmingi av 14. øld fáast ikki meir enn 180 alin í vaðmali fyri eina mørk í reinum silvuri. Tað henda sostatt stórar broytingar í hesum tíðarskeiðinum millum myntsilvur, brent silvur og vaðmal
Víkingaaldarvekt og nútíðarvekt
| Vektir í víkingaøld | Vekt í silvuri (o.u.) |
Vekt í silvuri millum manna (o.u.) |
| 1 mørk | 214 g | 192 g |
| 1 oyri | 27 g | 24 g |
| 1 ørtogi | 9 g | 8 g |
Føroyska mørkin
Úr føroyskum heimildum kenna vit ikki virðislutfallið millum mørk og vaðmal fyrr enn í 1584, og tað lutfallið kenna vit úr jarðarrokningini: 1 mørk = 320 alin. Men samstundis síggja vit eisini, at ein mørk kostar ikki 320 alin í 1584 – hon kostar bara 160 alin í vaðmali.
Vit hava sostatt tað somu lutfalsligu broytingina í mun til vaðmalsvirðið í tí føroysku mørkini, sum vit hava í Íslandi: Ein mørk í silvuri á 360 alin lækkar niður í 180 alin í Íslandi, og ein mørk á 320 alin lækkar niður í 160 alin í Føroyum.
Hetta lutfall sigur okkum, at føroyska mørkin eins og tann íslendska hevur sín uppruna í eini reinari silvurmørk og ikki í einihvørji minni verdari myntmørk. Til tess hevur føroyska mørkin eisini alt ov stórt vaðmalsvirði. Men hví hevur føroyska mørkin tá minni vaðmalsvirði enn hin íslendska?
Hyggja vit at lutfallinum millum 360 alin í íslendsku mørkini og 320 alin í teirri føroysku, er tað sum 9:8. Sama lutfallið er millum 180 alin og 160 alin. Fara vit aftur í víkingaøld og minnast til, at tá vóru tveir ymiskir oyrar, og harvið eisini tvær ymiskar merkur, finna vit sama lutfallið aftur í oyrunum báðum, tí almenna oyranum, ið vá o.u. 27 gramm og tí oyranum, sum nýttur varð millum manna og vá o.u. 24 gramm. Lutfallið er aftur sum 9:8.
Hetta man benda á, at í víkingaøld hava verið nýttar ymiskar merkur í Íslandi og í Føroyum at vega silvur eftir, í Íslandi tann almenna mørkin, sum var grundað á tann almenna oyrar, ið eisini varð nýttur í mynting seinni, og í Føroyum ein lættari mørk, sum var grundað á tann lættari oyran, ið nýttur varð millum manna
Gyllin
Gyllin stavar frá einum gullmynti, sum varð sligin í italska býnum Florence í 13. øld og tí eisini ber navnið florin. Hesin florinur varð eftirgjørdur ymsastaðni, m.a. av einum myntsambandi av smáríkjum við Rhínánna, har teir slógu ein nýggjan gyllinsmynt, ið varð nevndur rhínskur gyllin og varð nýttur víða um í Norðurevropa. Eftir øllum at døma er tað hesin rhínski gyllinin, ið er okkara føroyski gyllin.
Gyllin er fyrstu ferð nevndur í føroyskum høpi í einum pávabrævi frá 1390, men ivasamt er, um hann er tikin í nýtslu so tíðliga. Men onkuntíð eftir 1424 verður gyllin nýttur at rokna seyðaleigu eftir. At føroyingum tørvaði nýtt gjaldoyra kann standast av, at vaðmalsvirðið var farið av lagi: men fiskahandilin, sum seint í miðøld tók seg upp við Norðsjóvarlondini, man hava verið orsøkin til, at júst gyllinin gjørdist nýggja gjaldoyrað.
Gyllinsvirðið er sostatt komið í brúk í Føroyum í 15. øld og kanska fyrr, og gyllinin gjørdist einaráðandi virðismetari í Føroyum í eitt langt tíðarskeið. Sum føroysk gjaldoyra varð gyllinin verandi í brúki fram til 1790, tá ið hann varð avtikin og danskt gjaldoyra sett í staðin, men í landskuldarrokning varð gyllin í brúki fram til 1902
Nýtslan av gyllin
Gyllin verður í Føroyum býttur í 20 skinn. Eitt skinn er heilt einfalt virðið á einum seyðaskinni. Seyðaskinnið tykist hava havt eitt rættiliga støðugt virði gjøgnum langar tíðir, sama virðið sum ein alin í vaðmali. Men tá vaðmalsvirðið fór av lagi, helt seyðaskinnið sítt virði. Í Føroyum vórðu tvey seyðaskinn javnmett við eina alin í vaðmali í 1584, tá 10 alin í vaðmali fingust fyri 1 gyllin.
Gjaldoyrað gyllin og skinn ganga síðan inn í aðra virðisrokning, eitt nú í jarðarrokningina, har ein mørk í jørð verður = 16 gyllin. Hetta finna vit fyrstu ferð skjalprógvað í 1615, og orsøkin er rætt og slætt, at tá kostaði 1 mørk í jørð 16 gyllin.
Vit kenna eisini gyllins- og skinnavirðið í grindametingini. Nú vita vit ikki, hvussu gomul grindametingin er. Hon verður ikki nevnd fyrr enn fyrst í 18. øld, men vit kunnu síggja, at metingin – skinnatalið, ið gongur upp í gyllin fyri ein hval – er ikki í samljóð við nakra príslegu, vit kenna, hvørki úr 18. øld, 17. øld ella í 1584.
Grindaprísurin var nógv hægri enn metingin, og er tað hugsandi, at hóast vit ikki kenna grindametingina undan o.u. 1700, hevur hon verið til ónevnd og er grundað á príslegu, ið er eldri enn 1584
Tikið samanum
Hyggja vit samanfatandi at føroysku virðismetingarsøguni, finna vit fleiri tíðarfláir, og kanska einamest í jarðarmetingini. Vit hava hugtakið mørk, ið hoyrir heima í víkingaøld og stavar frá okkara uppruna, teimum monnum, ið fyrstir settu seg niður her á landi.
Vit hava alin í vaðmali, ið stavar frá miðøld og er ein tillaging til viðurskiftini her á landi. At enda hava vit gyllin seint í miðøld, og sum er komin inn á okkum uttaneftir.
Vit kunnu næstan seta hetta upp sum ein formul, ið lýsir fyritreytirnar fyri tilveru okkara í nútíðini:
Føroysk mentan
=
uppruni + tillaging + ávirkan
| Gamlar vekteindir | Gjaldoyra í seinmiðøld | Føroysk jarðarrokning |
|
1 vág |
1 føroysk gyllin = 20 skinn = 1 rínskur gyllin = 2 bergensgyllin = 2 lodd í silvuri = 1 dáli = 24 skillingar = 10 alin í vaðmali = 1 vág í fiski, ull, fjøður = 2/3 vág í smøri |
1 mørk = 320 alin = 16 gyllin = 16 x 20 skinn Seyðamørkin = 40 áseyðir norðanfjørðs = 48 áseyðir sunnanfjørðs |
Henda greinin er áður prentað í Frøði nr. 1/1993 og í Hagar og seyðamark 2007 við myndum