Gás

Les frásøgnina hjá Ditlev Hammer í Hovi um heimagásina, sum sæst her á síðuni.

Ditlev Hammer í Hovi, sum er kendur ”gásamaður” hevur í blaðnum ”Suðuroyggin” sum kom út í desember 1991, skrivað um gásahald í Føroyum, serliga við atliti til gásahald í Hovi.

Hagar og seyðamark hevur tosað við Ditlev Hammer, sum hevur játtað at lata greinarøðina hjá sær verða endurtikna her á heimasíðuni.

Ditlev Hammer skrivar:

Gásin

So leingi, sum fólk hevur búð í Føroyum, hevur gásin verið ein partur av kosti føroyinga, tí gæs áttu mangastaðni og í hópatali her á landi, tá tey fyrstu fólk búsettust í oyggjunum. Tað bera tey mongu staðarnøvnini, har gás er ein partur av navninum, boð um. 

Heimagásin

Føroyska heimagásin er ættað undan grágæsini eins og aðrar tamar gæs víða um heimin. Men so stygg, sum villa grágásin er, so spøk og fólkaalskin er heimagásin, har hon verður væl gødd og ansað.

Føroyska gásin er óivað tamd her, tí hon líkist frá útlendskum tamagásum og kann væl føða seg av tí føroyska hagalendinum, so nógv betur enn útlendskar gæs, sum royndar hava verið her á landi.

Í vakstrarlagi er hon nógv líkari villgásunum enn tær gumpatungu heimagæsnar í teimum størru londunum. Somuleiðis er hon krikastyttri enn aðrar heimagæs og nógv fimari á føti og flogi.

Næstu skyldfuglar hjá gásini eru svanir, æður, entur og dunnur, og øll hesi verða tald upp í dunnuættina. Fitjafuglar eru tey og eisini ófør at svimja. Fleiri teirra eru millum bestu kavarar, og hóast gásin sjáldan fæst við at kava, so kann hon vera undir í eini fimm minuttir og svimja bæði langt og skjótt, áðrenn hon kemur upp aftur.

Gásarhús

Her á landi hava fólk altíð gjørt heimagásini hús at liggja ella bøla í. Annars hevði hon ikki havt frið fyri seyðinum, sum fegin etur hoyggið, ið fólk leggja gásini í húsið til at gera sær reiður úr.

Tí er fyri neyðini at hava frádyrnar so langar og trongar, at heimaseyður ikki sleppur at reiðrinum. Gásarhúsið verður laðað runt innast, har reiðrið er, meðan dyrnar verða gjørdar eini 80 sm út frá ringvegginum. Hesin eigur at vera so mikið høgur, at gásin væl fær staðið uppi, meðan hon klekir. Takt verður út yvir við tættari plátu ella tróðri, og síðan verður alt húsið flagað, og kollur gjørdur á. Undir reiðrið verður latin sandur ella øska, so bøgan fær gjørt sær kullu niður í. Omaná skikkan hon so hoyggið til eitt trivaligt reiður. Har verpur hon eggini, ið hon fjalir væl undir hoynum, tá hon fer av. Tíðum kemur tað fyri, at hon grevur eitt ella tvey tey fyrstu eggini niður undir reiðrinum, helst tá tey eru ótroðin, ella annað bilar teimum. Meðan hon verpur gongur hon 1½ til 2½ dag millum eggini, so verpingin kann vara út móti mánaða, alt eftir hvussu mong egg hon verpur.

Tá hon so legst inn at bøla, hevur hon nógv um at vera. Fyrst roytir hon dún undan búkinum og leggur eftir reiðurstromini. Tí tess berari hon er um búkin, tess betri fáa eggini hita frá henni. Eisini vendir hon eggunum reguliga, og tá sæst hon ofta standa uppi og bólta tey við nevinum. Hvønn dag er hon úti og baðar sær, og tá ber hon vatn millum fjarðarnar aftur á eggini, tí tey treingja til at bloytast í heilum. Við hvørt sæst hon liggja við høvdinum út í dyrnar, men tá nakrir tímar eru lidnir, hevur hon vent sær í allar ættir, og tað ger hon dag eftir dag, so leingi sum hon liggur á.

Eins og dunnan, skyldfuglur hennara, liggur hon 4 vikur, og tá verður lurtað, um nakað letur í húsinum. Men tá má man vara seg fyri steggjanum, tí hann er oftast hin fyrsti, ið hoyrir tað láta í gásarhúsinum, tá brostið er fyri nevi, og gramliga verjir hann bøgu og reiður. Vanligt er at taka teir fyrstu ungarnar inn og fløva teir inni, meðan bøgan stríðist við at fáa restuna út úr eggunum.

Teir tómu eggjakopparnar ruddar hon út úr reiðrinum so hvørt.

Men ”Hvíta” sjáldan kom í túnið í heyst at fregnast um okkurt etandi, so sýnist hon at fáa hug at vitja búpláss sítt, tá liðið er út um jólini, og pállsmess er í hond. Fær hon upp í nevið, so etur hon ramliga, og hvønn dag sæst, hvussu eggjaposin síðkar, og hon ívnar og verður hyldligari, tí nú líður at verpingartíð, og hon etur hugaliga allan gásamat, ið henni verður boðin. Steggi hennara ”Skjóruti” kulkar eisini í seg saman við bøguni.

Vitiligt er, at henni tørvar nógva føði, tí skjótt skal hon verpa eini 12-14 egg, sum til samans viga um 3 kg og eru í tjúkkum kálkskali. Men áðrenn verpingin kemur í gongd, hava steggi og bøga framt ein vakran ástarleik. Tá tey kenna hug at makast, leit tey til hylin í ánni. Har síggjast so bæði baða sær hugaliga. Tey hirða høvd og háls undir og oysa vatn aftur eftir bakinum, meðan tey kveistra við veingjunum. Men so skjýtur stegginbukt á hálsin, meðan velið peikar uppeftir, tey hálsast so fleiri ferðir, men so leggur bøgan seg fram eftir vatninum, og tá fer steggin uppá hana. Velini leita so saman, og tá troðið er, kvaka bæði hart at siga frá. Slík feginskvak hoyrast bæði nátt og dag, ta tíðina gæsnar verpa.

Ikki støðgar hon leingi inni, meðan hon verpur tey fyrstu eggini. Hon skundar sær út aftur, men áðrenn hon fer, gevur hon sær stundir til at draga hoyggj av reiðurstromini út yvir eggini. Tó roytir hon meir og meir av dúni undan búkinum so hvørt sum tað líður urtini at vera fullvorpin. Tá so tey seinastu eggini verður vorpin, er reiðrið gyrt við dúni, og á bøguni sæst, at nú er hamur á henni. Føturnir eru bliknaðir, og hon støðast ongastaðni, men leitar í heilum til húsið og vitjar inn. So einaferð verður hon liggjandi og kemur ikki út uttan til at baða sær hvønn dag. Tá skundar hon sær í hylin at drekka og stinga seg undir og oysa vatn aftur eftir bakinum, meðan hon kveistrar við veingjunum. Men ikki gevur hon sær stundir til at eta, tekur bara nevið nakrar fáar ferðir niður í kistilin, tá hann verður boðin henni, og skundar sær so inn aftur á reiðrið.

Hetta lagið verður nú á henni, líka til hon hevur klakt, men trúligari og tryggari liggur hon á, og sjáldan sæst hon úti, tá tað líður ímóti klekingartíð, støkkur út í ánna at drekka og baða sær í skundi og so beint inn aftur á reiðrið. 

Gásahús - teknað av Allan Eiriksson eftir upprunatekning hjá Ditlev Hammer.

Ungarnir

Yndisligir eru teir nýklaktu ungarnir, har hin ljósi liturin er fagurt gulur, og so mjúkt er dúnið at nerta við sum fátt annað. Spakir eru teir og láta blídliga uppá fólk, so eingin fær annað enn yndað teir. Hóast ungar ofta verða havdir inni einar tveir dagar, tekur gásin fegin við teimum aftur, tá teir verða stungnir henni undir veingin aftur.

Útkomin við ungunum verður hon stórliga fagnað av steggjanum, ið ofta dansar uppi yvir ungunum og friðar seg við teir.

Lítið gongur hon við ungunum teir fyrstu dagarnar, tí ikki eru teir so væl gongdir í fyrstuni. Men tá einir tveir dagar eru lidnir, fær hon at fáa hug á tí nýsprotna grasinum og leitar tá longur burtur í bøin.

Men kemur æl ella óveður, skundar hon sær inn aftur í húsið við teimum smáu, tí reiðrið er nú skift, og hon hevur ringið reint hoyggj í húsið, og so vermir hon ungarnar inni, meðan óveðrið leikar. Blíðkar veðrið, er hon skjót út aftur, og tey smáu slíta hugaliga tær nýggju nálirnar á bønum.

Eru ungarnir vorðnir 3 vikur ella mánaða gamlir, eru teir so mikið vaksnir, at teir verða hildnir at kunna fara í hagan.

Men tá er neyðugt at seta mark á teir, tí ofta skilir bølið seg sundur, og ikki leita tey altíð saman aftur í haganum. Um tá ikki mark er á fótinum, kann vera ringt at gera skil á ungunum.

Mark

Markað verður í fitjurnar, soleiðis, at ein, tvær, ja, upp í tríggjar rivur verða settar í innfit ella útfit og skilt verður eisini ímillum hvørjum fóti, merkið er á, ella um tað er á báðum fótum. Á tann hátt eru mangir møguleikar at hava sítt egna frámark, serliga tá lepi við fit eisini verður markaður, so at trinnar fitir verða at marka.

Ungarnir vaksa og gásin fer í hagan

Meðan gásin og stundum steggin eisini hevur vermt og fløvað ungarnar fleiri ferðir um dagin, tá teir eru smáir, so rúmast teir ikki so væl undir veinginum, tá teir eru 14 dagar gamlir, og tá stinga teir seg tætt saman til at fløva hvønn annan. Og tað gera teir, líka til teir eru vorðnir fjarðutir.

Hin 25. mai er síðsti dagur hjá gásini á bønum. Tá er henni ikki longur loyvt at vera innangarðs, men má hon tá verða rikin í hagan.

Komin í hagan fer hon straks til gongu, og øll kveistra harðliga við veingjunum, eins og tey kenna ein lætta at vera sloppin burtur frá húsum, fólki, hundum og øllum óljóði í bygdini.

Sjáldan støðast hon á einum plássi, men reikar tíðum, so ungarnir sleppa at royna seg á føti, tí hálvvaksnir eru teir heldur tungførir og klára illa at fylgja við teimum gomlu fuglunum. Man sær teir ofta liggja á búkinum og eta, meðan teir pikka rundan um seg og so flyta seg nøkur fet og leggjast aftur at royta av grasinum.

Væl dámar gásini tað runda, harða hagagrasið, sum seyður sjáldan etur, hóast hann sum jóturdýr skuldi havt betri sodningarlag enn gásin. Tí hon svølgir grasið, sum hon býtur tað, og eisini hevur hon stuttar garnar í mun til seyðavilini, ið eru 10 ferðir so long sum gásatarmarnir.

Mangt bendir tó á, at gásin í tørmunum hevur somu bakteriur, sum ross hava. Tí altíð sóu okur, tá okur reiddu við rossum, hvussu tey hentaðu upp hvønn gásalort og goymdu í lippuni eins og menn, ið snúsa, plaga at gera við snúsið. Síðan tugdu ella skráaðu tey spakuliga burtur av tí og fyltu so vørrina aftur, tá tey komu fram á eina aðra legu undan gás.

Tá gásin gongur í haganum, fer hon ofta niður í áir og áarløkir at royta røtur og tægrar úr bøkkunum, og sagt verður, at hon heldur opnar mangar áir, sum annars høvdu verið tiptar, tí bakkarnir síga saman.

Tó sæst hon eisini heilt ovarlaga í haganum og fírir ikki fyri at fara bæði upp og niður um brattar stíggjar. Men í erva er hon bara, tá gott veður er. Ì vindi heldur hon seg har, tað er hóvligt, har lívd er. 

Ungarnir verða skerdir

Tá ungarnir eru um 12 vikur gamlir, eru teir floygdir og verða skerdir, so teir ikki flúgva burtur.

Gásabølið má tá verða rikið inn í eina støðu ella eitt óføri, har tey ikki fáa tikið seg á flog. Síðan verða tær fremstu fjarðarnar á øðrum veinginum skornar av, tó so ovarliga, at ikki verður skorið niður í luftpípuna, so at fjøðurin "lekur”.

Nú verður so mikil munur á veingjunum, at fuglurin fer á liðina, tá hann roynir at taka seg á flog. Summastaðni verða ungarnir beinskerdir, meðan teir eru nýklaktir. Tá verður ytsta flogið skorið av dúnunganum, men neyvt skal verða skorið, tí finnast má beint á liðin. Meðan ungin er so lítil, er ikki meir enn sárið blóðgast, tá hann verður beinskerdur, og ikki sýnist hann at fáa ilt av tí.

Ungarnir vaksnir

Í september mánaði eru allir gásarungar vaksnir, so at teir eru líka stórir sum foreldur teirra. – Ta tíðina flyta tær villu gæsnar suður í lýggjari lond at halda vetur, og sami hugur til at elta sólina sýnist búgva í tomu gásum. Tí tá reika mangar av teimum suðureftir, og fólk má fara eftir teimum og reka tær aftur í egnan haga. Tó minnast summar tað moyra grasið á bønum og leita til bøgarðin at sleppa heim.

Aftur á bøin

25. oktober sleppa tær aftur á bøin eftir at hava verið í haganum í 5 mánaðir og tá eta tær hugaliga eftirgróður á bønum og vitja epla velturnar til at leita eftir gloymdum eplum og "eygnasteinum”, sum tær kulka í seg. Sjáldan eru tær væl í holdum viga sum oftast undir 20 merkur, ið svara til 5 kg.

Nú á døgum verða ungarnir settir í stik at gøða, tí ikki eru teir væl í holdum, tá teir koma aftur úr haganum. Um hagin er fornaður, nú eingi neyt ganga har longur, ella gæsnar eru vorðnar so mikið ólíkar hini reint føroysku heimagásini, at tær ikki fáa nóg mikið til holdini av hagalendinum, er ringt at ætla um. Helst eru tað bæði fyribrigdini, ið virka.

Tá ungarnir verða settir inn at gøða, verður eitt stik sett um eina á, so teir fáa baða sær og hildið seg reinar. Tí ikki trívast teir væl, uttan teir eru reinir og væl pískaðir. Ikki eigur stikið at vera ov rúmligt, tí hildið verður, at teir fitna skjótari, tess minni teir ganga.

Ymiskt er, sum menn meta um, hvat best er at gøða við. Men gamalt er, at korn gevur tað besta kjøtið. Summir halda maiskorn fita best, meðan aðrir halda bygg geva besta kjøtið. Tó verða báði maisin og byggið givin skrudd (knúst).

Fyrr, tá korn varð velt her á landi, var vanligt at skilja tað illa mataða kornið frá til gæsnar, og tað varð kallað gásakorn. Tað var helst einasta kraftfóður, ið gæs fingu tá á døgum.

Nú geva summir mais, meðan aðrir geva bygg. Afturat verða ofta givin epl og breyð. Tá má ansast væl eftir, at einki lýsikent er í gásamatinum, tí um so er, verður tað smurt í fjaðrarnar við nevinum, tá gásin baðar sær, og tað ger, straks hon hevur etið seg metta.

Um tað hendir, at gás onkursvegna verður lýsað, má hon vaskast í lunkaðum sápuvatni til at fáa lýsið úr aftur fjaðrunum.

Tá ungarnir hava verið gøddir einar fjúrtan dagar, verða teir handlaðir til at vita, um teir eru nóg feitir.

Meðan seyður og neyt verða handlað á bringu og ryggi ella drunni, so verður gásin handlað undir vonginum. Tí tá hon er væl í holdum, fær hon tað, ið menn nevna handarbita. Tað er ein týðiligur fitirunnur í handarkulluni.

Um so er, at handarbitin verður hildin at vera nóg stórur, verða ungarnir svavdir.

Tá verður ungin tikin soleiðis, at hann verður lagdur upp undir armin og hildin væl inn ímóti kroppinum, so hann ikki fær veingirnar frá, og hann skal helst haldast við bakinum niðureftir. So verður nevið bent inn ímóti krikanum, so at nakkin stendur framúr, tí hildið verður saman um nev og háls. So verður mønustungið inn undir skallan, so at mønan skerst av, og so verða æðrarnar til høvdið skornar, so at blóðið rennur frá.

Gása- og neytablóð varð hildið at smakka betri enn seyðablóð. Vanligt er at nýta gásablóðið til pannukøkur og lata tálg og rosinur í blóðmør.

Tá ungin er svavdur, verður hann vegin. Vigar hann um 24 merkur, eru menn væl nøgdir. Tá er ymist sum ungarnir eru stórir til. Teir minstu koma uppá 20 merkur, meðan teir størstu viga yvir 30 merkur, ja, tað hendir, at væl gøddir, stórir ungar koma til 36 merkur, 9 kg.

Fjaðrar, fjarðralás

So er at fáa fjøðurin av. Nú á døgum verða so at siga allar gæs skáldaðar, meðan tær altíð vórðu royttar fyrr, tí tá varð fjøðurin tikin væl til høldar. Hon varð nýtt í dýnur og koddar, og fátt man fløva betri enn ein slík dýna.

Tær størstu fjaðrarnar úr flognum fremst á vonginum vóru eisini til nyttu. Hevði ær lembt og ikki vildi lata seg súgva, so varð lambið borið heim, og lunkað mjólk sprænd niður í tað við luftpípuni av stórari veingjafjøður. Skeyti varð bundin um endan á slíkari pípu, so at hann skuldi vera mjúkari hjá lambinum at gapa um. Mjólkin varð hildin í munninum og varliga sprænd í lambið. Hetta var sjálvandi, áðrenn gjørdar súgboppur fingust til keyps.

Børnini gjørdu sær fjaðralás úr teimum stóru fjaðrunum. Luftpípurnar vórðu groyptir saman, og klænur ásur við krossbløðku á stungin ígjøgnum á miðjuni. Gat varð gjørt í undirfjøðruna, og tá so blást varð í, fór krossurin at mala.

Títtlingsbyrsa

Eisini vórðu gjørdar títtlingsbyrsur. Luftpípan varð skorin av eini stórari gásafjøður, og so varð evnaður sum ein pinnur, ið passaði væl í pípuna, men var eitt sindur styttri, so at fremra haglið skuldi verða sitandi eftir í pípuni, tá skotið varð. Lóður fekst úr ráum epladálum um hálva sentimetur til tjúktar. Tjykkri endin á pípuni varð stungin ígjøgnum dálan, og haglið varð so trýst fram í klænra endan. So varð løtt aftur, og tá nú haglið varð trýst fram aftur, reyk hitt fremra haglið út av hini innistongdu luftini í pípuni, og brestur hoyrdist frá pinkubyrsu.

Fjaðraringurin

Triðja leikað var fjaðraringurin, ið eisini var settur saman úr veingjarfjøðrunum. Hann var vitiliga lættur og feyk væl undan lotinum, tá hann varð sleptur á strok. 

Nýtslufjøðurin

Nýtslufjøðurin var fyrst og fremst dúnið, men tað varð ofta drýggjað við teimum smæstu og fínastu fjaðrunum undan búkinum á gásini. Fyrr varð fjøðurin seld, men nú er heilt sjáldsamt at nýta ektaðar dúndýnur fyltar við dúni av heimagásini. Heldur nýta fólk lættar plastúrdráttir í áklæðið, tey sova undir. Hesir eru tó neyvan so góðir fyri tey ovurviðkvomu, ja, teir kunnu vera meinir fyri summi.

Luftpípa, Títlingabyrsa og Fjarðalás - Gomul leika.
teknað av Allan Eiriksson eftir upprunatekning hjá Ditlev Hammer